Της Μαρίζας Νταϊφά - ΑΠΕΥΘΕΙΑΣ ΣΥΝΔΕΣΜΟΣ (ΚΛΙΚ)
Την Κυριακή 11/12 στα πλαίσια του αφιερώματος στον κινηματογραφιστή Βασίλη Βαφέα, που διοργάνωσε η Κινηματογραφική Λέσχη Καλαμάτας, προβλήθηκε στο Εργατικό Κέντρο η ταινία “Κοσμικό Ανατομείο” με πρωταγωνιστή τον πρωτοπόρο εικαστικό και περφόρμερ Γρηγόρη Σεμιτέκολο. Βγαίνοντας από την προβολή, μια συγκοινωνός σε πολιτιστικά θεάματα με ρώτησε αν μου άρεσε η ταινία. Απάντησα αβίαστα καταφατικά. Μου άρεσε! Στην επόμενη όμως ερώτησή της “Τι σου άρεσε;” βρέθηκα βαθιά προβληματισμένη. Τι μου άρεσε αλήθεια σε μια σουρεαλιστική ταινία με θέμα μια πρωτοποριακή περφόρμανς σε ένα παραμεθόριο νησί της Ελλάδας;...
Το “Κοσμικό Ανατομείο” είναι μια σουρεαλιστική ποιητική ταινία που γυρίστηκε το 1993 με κυρίαρχη φιγούρα αυτή του καλλιτέχνη Γρηγόρη Σεμιτέκολο. Μαζί του η γυναίκα του Νέλλυ γνέθει με τα δάχτυλά της το μουσικό χαλί της ταινίας και η Νεφέλη Ανθοπούλου, μοναδική ηθοποιός, στο ρόλο της μούσας. Στην ταινία αντιπαρατίθενται δύο κόσμοι: αυτός του πρωτοποριακού δημιουργού Σεμιτέκολο με αυτόν των κατοίκων ενός παραμεθόριου νησιού, αυτού της Σάμου. Η Σάμος γίνεται ο τόπος, όπου ο Σεμιτέκολο αποφασίζει να παρουσιάσει ένα πρωτοποριακό δρώμενο, μια περφόρμανς, το “Κοσμικό Ανατομείο”. Δύο κόσμοι σε αντιπαράθεση που μέσα από την καλλιτεχνική διαδικασία συναντιούνται και συνομιλούν.
Στην αρχή της η ταινία δίνει την αίσθηση ντοκιμαντέρ ξεκινώντας με την συνομιλία του δημιουργού Σεμιτέκολο με τον κινηματογραφιστή Βαφέα πάνω στους πίνακες του πρώτου που απεικονίζουν το χώρο μέσα από εγκλωβιστικά σχήματα με κυρίαρχο το κιτρινοπορτοκαλί χρώμα της άμμου που τα καλύπτει όλα σαν να έχει επέλθει η ολοκληρωτική καταστροφή, ο όλεθρος. Πέρα από τις αυστηρές γραμμές των σχημάτων απεικονίζονται αντικείμενα σύμβολα όπως η βίδα, το τρυπάνι, που παραπέμπουν στη διαδικασία ή καλύτερα στην επιθυμία του δημιουργού να προκαλέσει ρωγμές, διάτρηση στο συμπαγές σύστημα που έχει δημιουργηθεί ερήμην του ανθρώπου. Στην ερώτηση του Βαφέα γιατί δεν επιλέγει στα ζωγραφικά του έργα την ανθρώπινη μορφή, ο Σεμιτέκολο απαντά: “Είμαι υπέρ, κατά και εναντίον των ανθρώπων”.
Στο επόμενο πλάνο επέρχεται αιφνιδιαστικά διάτρηση στα σπλάχνα του ρεαλισμού, καθώς ο Σεμιτέκολο θέλοντας να εκφράσει την αντίθεση του σε έναν άνθρωπο χωρίς να γνωρίζουμε το γιατί γίνεται παιδί και πετάει πέτρες. Ο σουρεαλισμός μας βγάζει κοροϊδευτικά τη γλώσσα. Όλοι αναρωτηθήκαμε γιατί πετάει πέτρες. Μα ίσως το γιατί να είναι απλό. Οφείλει να προκαλέσει! Σε κάθε τι το κατεστημένο που θέλει να εναντιωθεί είτε εργοδότης είτε σπιτονοικοκύρης διαλέγει από την οπλοθήκη της παιδικής ηλικίας (φυσοκάλαμα, σφεντόνες, πέτρες). Η ανάδυση της 'αγνής' επιθετικότητας, που τόσο συχνά συναντάμε στα παιδιά, όταν θέλουν να αντισταθούν στα παράλογα προτάγματα των ενηλίκων, φανερώνει την ανοιχτή δίοδο επικοινωνίας του καλλιτέχνη με το εσωτερικό παιδί και τη διάθεσή του να προκαλέσει το ενήλικο κοινό. Διαβάζοντας το βίο και την πολιτεία του Γρηγόρη Σεμιτέκολο έπεσα πάνω σε μια διήγηση της Λένας Πλάτωνος που ανέφερε πως ο Σεμιτέκολο δεν αποχωριζόταν το φυσοκάλαμο και τα στραγάλια του και αλίμονο σε όποιον έδειχνε εφησυχασμό και υποταγή.
Στη συνέχεια η παρουσία της ηθοποιού Νεφέλης Ανθοπούλου στο ρόλο της μούσας, οδηγήτριας του καλλιτέχνη αποκαλύπτει την μυθοπλαστική διάσταση της ταινίας που όπως μας αποκάλυψε ο σκηνοθέτης γυρίστηκε χωρίς σενάριο, όπως απαιτούσε ο ίδιος ο Σεμιτέκολο. Η μούσα, παρουσία ορατή μόνο από τον καλλιτέχνη, του εμφυσεί την ιδέα να ταξιδέψει με τις κούκλες του στη Σάμο για να παρουσιάσει το “Κοσμικό Ανατομείο”. Οι λευκές, άφυλες κούκλες στοιβάζονται σαν τα αρνιά στην καρότσα ενός παλιού αυτοκινήτου και ξεκινούν το ταξίδι προς τη Σάμο. Αυτά τα χαρακτηριστικά ανθρώπινα ομοιώματα δίνουν αρχικά την εντύπωση ενός ανέκφραστου προσώπου όμως τα στρογγυλεμένα στόματα φέρνουν λίγο από έκπληξη και λίγο από την Κραυγή του Μουνκ. Το ταξίδι ξετυλίγεται μέσα από σουρεαλιστικές εικόνες τόσο στο χώρο του πλοίου όσο και μετά στην περιήγηση στο χώρο του νησιού. Η γνωριμία με τους κατοίκους γίνεται με διάχυτη την περιπαιχτική διάθεση χαρίζοντας ευχαρίστηση στο μάτι του αθώου θεατή.
Και ερχόμαστε στο κομβικό σημείο της ταινίας σε αυτό καθαυτό το καλλιτεχνικό δρώμενο, την περφόρμανς “Κοσμικό Ανατομείο”. Η ίδια η έννοια της περφόρμανς έχει πολύ ενδιαφέρον να διερευνηθεί βέβαια μέσα από τη δική μου βιωματική ματιά. Με τον όρο περφόρμανς μπορούμε να εννοήσουμε την υπό διαμόρφωση καλλιτεχνική δραστηριότητα που αναμειγνύει στοιχεία από το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον: την τελετουργία της τελετής, την πρωτοπορία της αναπαραστατικής τέχνης, την πρόκληση του πολιτικού στοχασμού μέσω της σάτιρας με αδιαμφισβήτητο στόχο την επικοινωνία με τους θεατές. Εργαλείο επικοινωνίας γίνεται το σώμα του περφόρμερ. Η περφόρμανς “Κοσμικό Ανατομείο” έχει στοιχεία αναβίωσης μιας αρχαίας τελετής υπό τη μορφή γιορτινής συνεύρεσης. Οι άψυχες κούκλες στα χέρια των περφόρμανς χειρούργων νοηματοδοτούνται από τον κάθε θεατή διαφορετικά. Η επίκληση στο συναίσθημα της έκπληξης γίνεται το γόνιμο έδαφος για κοινωνική κριτική και αμφισβήτηση. Αυτή η διαδικασία της επαφής του καλλιτεχνικού έργου με το θεατή ανοίγει το δίαυλο επικοινωνίας, ώστε να αναγκαστεί ο θεατής να τεθεί ενώπιον των ευθυνών του. Η διαλεκτική σχέση που αναπτύσσεται ρίχνει φως στο μονοπάτι της αυτογνωσίας μεταμορφώνοντας αυτού του είδους την επαφή σε απελευθερωτική πράξη.
Χώρος για την περφόρμανς επιλέγεται ο θερινός κινηματογράφος του νησιού καθώς συνδέεται και με την ταινία που γυρίζεται από τον Βαφέα. Το δρώμενο ντελαλεί η Νεφέλη με τον Σεμιτέκολο και τις κούκλες του πάνω σε ένα κάρο: “Ελάτε να φάμε, να πιούμε και ο Γρηγόρης θα σφάξει τις κούκλες του”. Και οι ανυποψίαστοι κάτοικοι του νησιού φόρεσαν τα γιορτινά τους και ανταποκρίθηκαν στο κάλεσμα. Στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος του καλλιτέχνη στέκει η επαφή με το κοινό. Η επιλογή του φαγητού δεν γίνεται τυχαία, αλλά αποτελεί το μέσο για να οικειοποιηθεί ο κόσμος το χώρο και να σπάσει ο πάγος. Περιμένοντας την περφόρμανς να αρχίσει προβάλλονται στο πανί του κινηματογράφου σκηνές από την ταινία με πρωταγωνιστές τους κατοίκους του νησιού. Η επιλογή δεν είναι και πάλι τυχαία, τα καθημερινά πρόσωπα του ψαρά, του μανάβη, του μάγειρα, του καροτσιέρη γίνονται πρωταγωνιστές στην οθόνη γεγονός που ευχαριστεί και κολακεύει το κοινό ενδυναμώνοντας τη σχέση του κόσμου με τον καλλιτέχνη.
Αφού έχει κατασταλάξει αυτή η ατμόσφαιρα ευθυμίας και εμπιστοσύνης αρχίζει η περφόρμανς. Ο Σεμιτέκολο ντυμένος με τη χαρακτηριστική στολή του χειρούργου (πράσινη ρόμπα, άσπρη μάσκα, γάντια) προπορεύεται μιας πομπής χειρούργων που κρατούν στα χέρια τους από μια κούκλα. Ο Σεμιτέκολο τοποθετεί στο χειρουργικό κρεβάτι το άψυχο σώμα της κούκλας. Παίρνοντας το χασαπομάχαιρο κατακρεουργεί το σώμα ξεκινώντας από το λαιμό, περνώντας στο στέρνο και έπειτα με το καλέμι τεμαχίζει τα πόδια. Ο κόσμος, οι ανυποψίαστοι, αθώοι θεατές μεταμορφώνονται σε πολύβουο μελίσσι. Παρακολουθούν όλοι μικροί, μεγάλοι με έκπληξη τη σκηνή που εκτυλίσσεται προσπαθώντας να καταλάβουν, να εντάξουν την εικόνα στην λογική. Η έκπληξη είναι εμφανής, έχουν μείνει με το στόμα ανοιχτό. Οι ζοφεροί ήχοι που ακούγονται κάθε φορά που κατακρεουργείται το σώμα της κούκλας τους συνοδεύουν στο πέρασμα από την έκπληξη στην αμηχανία.
Η τελετουργία φτάνει στο τέλος της, ο τεμαχισμός των μελών του σώματος ολοκληρώνεται, οι ζοφερές κραυγές σωπαίνουν. Ο χειρούργος βγάζει μέσα από την κοιλιά της κούκλας ένα κόκκινο σεντόνι σηματοδοτώντας το τέλος της ύπαρξης, της χρησιμότητάς της. Οι χειρούργοι σοβαροί, ψυχροί ειδήμονες, αφού προηγουμένως με βία κατακρεούργησαν το σώμα, στη συνέχεια ήρεμοι βγάζουν τα γάντια τους και με υποκρισία σηκώνουν το βλέμμα στα ουράνια. Καθαρές δουλειές! Ο κόσμος, που προηγουμένως από καθημερινοί άνθρωποι ενός παραμεθόριου νησιού είχαν γίνει πρωταγωνιστές στη μεγάλη οθόνη, βρέθηκαν στην θέση των δεκτών ενός θεάματος που τους έβαζε αντιμέτωπους με το μέγα υπαρξιακό ζήτημα της ατομικής ευθύνης. Της ευθύνης του καθημερινού ανθρώπου που στέκει εφησυχασμένος και γίνεται μάρτυρας θηριωδιών.
Η επιτυχία ενός τέτοιου εγχειρήματος όπως η περφόρμανς “Κοσμικό Ανατομείο” έγκειται στο ότι καταφέρνει να συμπλέξει το μύχιο μήνυμα του καλλιτέχνη με το δημόσιο διάλογο που προκαλεί, τον πόνο της ψυχής ενός δημιουργού με το ταρακούνημα των υδάτων της κοινωνίας. Το βίωμα του δημιουργού γίνεται η ρίζα, ενώ οι ξεχωριστές σχέσεις του καλλιτέχνη με καθέναν από τους αθώους θεατές γίνονται τα φτερά για μια απελευθερωτική πράξη. Η επιτυχία και η αυθεντικότητα, όπως χαρακτηριστικά ανέφερε στο τέλος της προβολής και ο Βαφέας, έχει να κάνει με την επίτευξης της επικοινωνίας με τον κόσμο πέρα από τα στενά όρια του χρόνου. Είναι πράγματι ευτυχής η στιγμή όταν το έργο σβήνει τα ίχνη του δημιουργού ξεκινώντας ένα ταξίδι προς την αυτονόμηση του.
Και σε αυτό το σημείο χρειάζεται να σχολιαστεί και το τρίτο συνθετικό στοιχείο της περφόρμανς που είναι η πολιτική της διάσταση. Η πολιτική που ασκούμε όλοι μας με τους εφησυχασμούς μας, με την επιλογή της υποταγής ή της εξεγερσιακής διάθεσης. Για μένα στο σήμερα του 2016 ο συμβολισμός της περφόρμανς του Σεμιτέκολο είναι ξεκάθαρος. Οι “ειδικοί” μέσα στις επίσημες και καταξιωμένες στολές των χειρούργων αφήνονται να κατακρεουργούν τα ανθρώπινα ομοιώματα. Το σώμα απογυμνωμένο από την ψυχή κατακρεουργείται. Όμως, αν και οι ειδήμονες θέλουν να το αντιμετωπίζουν σαν κουφάρι, δεν είναι, τσιρίζει και ματώνει. Οι χειρούργοι σοβαροί και απόμακροι παίρνουν τις αποφάσεις για το ποιος θα ζήσει και ποιος θα πεθάνει. Μήπως στο σήμερα θα μπορούσαμε να δούμε στα πρόσωπα των χειρούργων τους επιτελάρχες που στα εκάστοτε κέντρα εξουσίας πολιτικά, στρατιωτικά, επιχειρηματικά απαξιώνουν την ανθρώπινη ύπαρξη προκρίνοντας την ασφάλεια, τις στρατιωτικές συρράξεις, το κέρδος και αφού τελειώσουν με τα εγκλήματά τους νίπτουν τας χείρας τους και ανυψώνουν υποκριτικά το βλέμμα στα ουράνια. Καθαρές δουλειές!
Μήπως στις άψυχες κούκλες, στα κατακρεουργημένα κουφάρια μπορούμε να δούμε τους ανθρώπους που ζώντας τον εφιάλτη του πολέμου και της ανέχειας βιώνουν τον εξευτελισμό του σώματος που στα χέρια των “ειδικών” αποσχίζεται από την ψυχή. Στο σήμερα, οι μετανάστες, οι πρόσφυγες, οι κατατρεγμένοι της κοινωνίας γίνονται θύματα ενός πολέμου με βασική απώλεια στην αξία της ανθρώπινης ζωής. Μήπως πάλι στους αθώους θεατές μπορούμε να δούμε όλους εμάς τους καθημερινούς ανθρώπους που ζούμε απαξιώνοντας την πολιτική, απαξιώνοντας την φαντασία, απαξιώνοντας τη σχέση με την καλλιτεχνική δημιουργία. Δηλώνουμε υποταγή αν και βλέπουμε ολοκάθαρα πως ο πόλεμος και η απαξίωση της ανθρώπινης ύπαρξης είναι δομικό στοιχείο όλου του υπάρχοντος πολιτικοοικονομικού συστήματος. Επιλέγουμε τον εφησυχασμό και την μισαλλοδοξία, ενώ όλες οι πανανθρώπινες αξίες καταρρέουν.
Έρχεται όμως ένα καλλιτεχνικό δημιούργημα όπως η περφόρμανς του Σεμιτέκολο μέσα από την ταινία του Βαφέα για να γίνει η μαγιά μέσα στην οποία μπορεί να φουσκώσει η επικοινωνία των ανθρώπων, η επαφή όλων μας με τα συμβαίνοντα στην κοινωνία, ώστε να πάρουμε ο καθένας μας την απόφαση να σταθούμε στα πόδια μας αξιοπρεπείς και να βροντοφωνάξουμε ΟΧΙ στον πόλεμο, ΟΧΙ στην ανέχεια, ΟΧΙ στην μισαλλοδοξία. Αυτό, λοιπόν, μου άρεσε και αυτό κρατάω από το “Κοσμικό Ανατομείο”, πως η δύναμη της επικοινωνίας είναι μαγική, μπορεί να γεννήσει τέχνη, προβληματισμούς, αφύπνιση συνειδήσεων... Είθε κάποτε και εξέγερση...
