Κοιτάζοντας πλαγίως την Ελλάδα
«Είδα έναν εφιάλτη, τον γιο μου να σαλτάρει σε μια βενζινάκατο και να φεύγει αφήνοντας πίσω του την οικογένειά του, και ξύπνησα ιδρωμένος. Αυτή ήταν η αφορμή για να γράψω το σενάριο του «Ρισάλτο». Είδα κάτι που με τρόμαξε, ενώ το είχα ήδη βιώσει στην καθημερινότητά μου.
Ο γιος μου κάθε Κυριακή βράδυ έπαιρνε το πλοίο για την Κρήτη, όπου είναι καθηγητής, και ξαναγύρναγε Τετάρτη», λέει ο Βασίλης Βαφέας. Το «Ρισάλτο», η πρόσφατη ταινία του, είναι μια ασπρόμαυρη εικόνα του αστικού τοπίου της πρωτεύουσας (η φωτογραφία είναι του Κωστή Γκίκα) συνοδευόμενη από τη μουσική του Θάνου Μικρούτσικου.
Από την πρώτη δεκαετία της μεταπολίτευσης μέχρι σήμερα, ο Βαφέας επιμένει να κοιτάζει πλαγίως την Ελλάδα. Παρατηρεί «τραγικές καταστάσεις από μια χιουμοριστική χαραμάδα». Το 1979 πρωτοεμφανίστηκε ως σκηνοθέτης ταινίας μεγάλου μήκους με την «Ανατολική περιφέρεια», αποτυπώνοντας στις εικόνες της μια Ελλάδα ανάμεσα στην υπανάπτυξη και τον εκσυγχρονισμό. Ο κινηματογραφικός φακός ήταν εστιασμένος στους χώρους εργασίας ενός νέου επιστήμονα. Το 1982, στο «Ρεπό», κατέγραψε στιγμιότυπα από τη ζωή στην Αθήνα ακολουθώντας έναν μικροαστό υπάλληλο που έχει ρεπό, ο οποίος στέκει απέναντι σε παράλογες καταστάσεις.
Το 1984 στον «Ερωτα του Οδυσσέα», πάλι ένας μικροαστός, που απολύεται κατακαλόκαιρο από τη δουλειά του, φάνταζε σαν ναυαγός σε αλλόκοτο όνειρο. Σε μια παράλογη πραγματικότητα «ξυπνάει» και ο σημερινός ήρωάς του, ένας νέος καλλιτέχνης του θεάματος, στο «Ρισάλτο». Οι καταστάσεις που βιώνει είναι ασφυκτικές έως σουρεαλιστικές: ένα στρατιωτικό πραξικόπημα έχει βάλει τη χώρα στον «γύψο».
– Υπάρχει μια αντίθεση στην ταινία σας: από τη μια, αίσθηση πως βρισκόμαστε στη σύγχρονη εποχή· από την άλλη, οι καταστάσεις που παραπέμπουν στη χούντα των συνταγματαρχών. Γιατί αυτή η γραμμή πλεύσης;
– Στην πρώτη ματιά βλέπεις το παρελθόν, όλα αυτά που βίωσα εγώ όταν ήμουν νέος. Με ενδιαφέρει όμως κυρίως το παρόν, αυτό που ζει το παιδί μου και όλοι οι νέοι άνθρωποι. Η πραγματικότητα σήμερα δεν απέχει από την εφιαλτική φαντασία. Δεν ξέρω πώς θα είναι αύριο η ζωή για τα εγγόνια μας.
– Παλιότερα σας τρόμαζε το μέλλον;
– Οταν είσαι νέος φοβάσαι τη ζωή, πώς θα πετύχεις, πώς θα ξεπεράσεις τους ανταγωνισμούς. Οσο πλησιάζεις προς το τέλος και νιώθεις ότι ο θάνατος είναι κοντά σου, θέλεις να κοιτάξεις τα νιάτα και να νοιαστείς για αυτά, έστω και αν αυτό είναι μια ανάμνηση της δικής σου νιότης. Η αγωνία μου για αυτά που περνούν σήμερα οι νέοι άνθρωποι είναι ένα ξόρκι για τον φόβο του θανάτου.
– Παραμένετε περίπου στο ίδιο σκηνοθετικό ύφος όπως παλιά, ο καλλιτέχνης δεν πρέπει ν’ αλλάζει και να προσαρμόζεται στην κάθε εποχή;
– Εχω αλλάξει, παρότι η γραφή μου παραμένει μινιμαλιστική. Από την «Ανατολική περιφέρεια» έφτασα στο «Ρισάλτο», που έχει στοιχεία φιλμ νουάρ και είναι μια καφκική ταινία. Πάντα αλλάζουμε, φοβούμενοι όμως μη χάσουμε αυτό που μας κάνει να στεκόμαστε όρθιοι, το πρόσωπό μας.
– Ο ήρωας που ενσαρκώθηκε από τον Κώστα Βουτσά στον «Ερωτα του Οδυσσέα» έχει κάποια σχέση με τον ήρωα που ενσαρκώνει ο Νίκος Πουρσανίδης στη σημερινή σας ταινία;
– Υπάρχουν ομοιότητες αλλά και διαφορές. Στον «Ερωτα του Οδυσσέα» υπάρχει η κρίση της μέσης ηλικίας. Ο εφιάλτης ανατρέπει ισορροπίες ενώ το απωθημένο του ταράζει το υποσυνείδητο. Σχεδόν τρελαίνεται ο μικροαστός και φεύγει. Στο «Ρισάλτο», όπου είναι πολύ έντονο το κοινωνικό στοιχείο, ο ήρωας δεν μπορεί να ριζώσει. Ο ήρωας του Βουτσά είναι ανάμεσα στα ερωτικά του υποκείμενα. Ο ήρωας του Πουρσανίδη περιβάλλεται από μοναξιά, η δύναμή του όμως είναι τα νιάτα του.
– Οι έννοιες της φυγής και της νοσταλγίας σάς απασχόλησαν;
– Το «Ρισάλτο» είναι μια φυγή αλλά και ένας ίλιγγος μετεωρισμού, ο ήρωας δεν ξέρει τι θα συναντήσει μπροστά του. Στην επόμενη ταινία μου, αν υπάρξει, θα ήθελα να δείξω πώς είναι το άλγος του νόστου.
– Πού νιώθετε πιο βολικά, στο δράμα ή στην κωμωδία;
– Στη σάτιρα, όχι στην κωμωδία. Νοιώθω την ανάγκη να δω το τραγικό γεγονός από την κωμική του πλευρά κατά τη στιγμή που το υφίσταμαι. Αυτό είναι σάτιρα για μένα.
– Αν ήσασταν σήμερα στην ηλικία λίγο πριν από την «Ανατολική περιφέρεια», θα παρατούσατε την επιστήμη της Χημείας και τη δουλειά σας στη φαρμακευτική βιομηχανία για να γίνετε καλλιτέχνης;
– Ναι, μπορεί να μη γινόμουν σκηνοθέτης. Θα ήμουν ευτυχής αν γινόμουν συγγραφέας. Κουράστηκα όλα αυτά τα χρόνια, έχω όμως και ένα αίσθημα ολοκλήρωσης.
– Τι θα σας έκανε σήμερα ευτυχισμένο;
– Αν έλειπε η αιτία που μας κάνει να ζωγραφίζουμε, να γυρίζουμε ταινίες, να γράφουμε βιβλία ή μουσική. Ευτυχισμένος είναι αυτός που δεν έχει ανάγκη να πει καμιά ιστορία.
